Actieplan marien zwerfvuil

Volgens cijfers van het United Nations Environment Programme (UNEP) drijven in elke vierkante kilometer oceaan naar schatting 13 000 stukken plastic. Daar komen elke dag acht miljoen stuks afval bij. Bovendien bevindt een aanzienlijk deel van het marien afval zich ook nog eens in de waterkolom en op de zeebodem. Het overgrote deel van het marien zwerfvuil bestaat uit plastic.

Hoewel in de Noordzee de verhouding iets anders kan liggen (met een groter aandeel van scheepvaart), wordt aangenomen dat wereldwijd ongeveer 80 % van het mariene zwerfvuil afkomstig is van bronnen op het land: industrie, slecht materiaal- en afvalbeheer, toerisme, overstorten van riolering, enz. Vaak komen deze afvalstromen via rivieren en kanalen in zee terecht. De resterende 20 % is afkomstig van bronnen op zee: scheepvaart, aquacultuur, enz. Daarbij is vooral de commerciële visserij een relevante bron van marien zwerfvuil, met name door achtergelaten visnetten.

Dit afval bedreigt het leven op zee en komt via de voedselketen ook in het menselijke lichaam terecht. Bovendien berokkent het schade aan haveninfrastructuur, energiecentrales en materiaal van de visserij.

Wereldwijd waken regionale zeecommissies over de gezondheid van de zeeën. Voor de Noordzee en het noordoostelijke deel van de Atlantische oceaan, zeg maar van Oslo tot Lissabon, is dat de OSPAR-commissie. Vijftien Europese landen komen op regelmatige basis samen om af te spreken hoe ze problemen als afval in zee, verzuring van het zeewater en de slinkende biodiversiteit aanpakken.

In juni 2014 hebben de OSPAR-landen een actieplan aangenomen. Dat bestaat uit dertig maatregelen die marien afval moeten voorkomen en het bestaande zwerfvuil aanpakken. De OVAM is bij zeven van die thema’s nauw betrokken als trekker of ondersteunende organisatie.

Eén van de problemen waarmee de OSPAR-partners komaf willen maken, is afval afkomstig van de visserij. Tijdens het vissen raken visnetten geregeld verstrikt in oude scheepswrakken, maar sommige vissers kieperen hun kapotte visnet ook boudweg over boord. Dat bedreigt het leven in zee, want vissen stikken in de achtergebleven netten. Dit fenomeen wordt ook wel spookvissen genoemd. Binnen OSPAR wordt onderzocht hoe we voorkomen dat visnetten in onze zeeën terecht komen. Mogelijkheden om dit te sturen, zijn bijvoorbeeld statiegeldsystemen of een terugnameplicht voor producenten van visnetten.

Preventie is één zaak, maar ook het opruimen van het reeds in de zee aanwezige afval krijgt in het OSPAR-actieplan aandacht. Zo worden initiatieven gesteund zoals Fishing For Litter, waarbij vissers het afval dat ze samen met de vissen bovenhalen via speciale bigbags aan land afgeven. Ook aan de Belgische kust trekken vrijwilligers zich het lot van de vissen in de Noordzee aan. Duikers van de vzw Ecoduikers maken scheepswrakken voor de Belgische kust vrij van visnetten, vislood, lijnen en haakjes. De opgedoken visnetten gaan naar een organisatie die visnetten en afval uit zee recycleert en er onder meer sokken en bikini’s van maakt. Dit toont bovendien aan dat materiaalkringlopen geen verre toekomstmuziek meer zijn. Tal van bedrijven maken er vandaag al werk van.

Visnetten en plasticafval in zee leiden niet alleen rechtstreeks tot massale vissterfte, ook onrechtstreeks berokkenen ze het leven in zee schade. Onder invloed van het zonlicht en het zeewater vallen ze in minuscule stukjes uit elkaar. Vissen en schelpdieren houden die ‘microplastics’ verkeerdelijk voor zoöplankton en eten ze op. De schadelijke stoffen stapelen zich op in hun organen en dat leidt op termijn tot vergiftiging. Via de vis of zeevruchten op ons bord komen ze bovendien in ons lichaam terecht.

Microplastics zijn niet alleen afkomstig van afbrokkelend afval. De cosmetica-industrie bijvoorbeeld gebruikt ze in producten als tandpasta, scrubs en shampoo. Via het bad- en douchewater komen ze uiteindelijk ook in onze oceanen terecht. Een aantal bedrijven onderzoekt nu of deze microplastics door meer duurzame materialen vervangen kunnen worden.

 

Een andere maatregel in het OSPAR-actieplan gaat over de havenontvangstinstallaties waar schepen hun afval afgeven. De Europese Unie legde daar in 2000 het kader voor vast en sindsdien hebben alle landen die richtlijn volgens hun eigen inzichten uitgevoerd. Niet altijd gemakkelijk voor de bemanning van de schepen, want in elke haven verschillen de regels. Daarom werd afgesproken om de aanpak voor alle havens in de OSPAR-regio proberen te harmoniseren. De OVAM neemt daarbij het voortouw, omdat we in Vlaanderen uitstekende resultaten voorleggen: in onze havens geven de schepen opmerkelijk veel afval af (zie onderstaande grafiek).

Situering

Op 5 oktober 2016 werd in het Vlaams Parlement resolutie 866 aangenomen, waarbij aan de Vlaamse Regering werd gevraagd om "een integraal actieplan te ontwikkelen met Vlaamse doelstellingen op korte, middellange en lange termijn met het oog op het reduceren van plasticvervuiling, waarbij kennisverwerving, sensibilisering en actie op het terrein centraal staan”.

De OVAM werkte dit plan uit in samenwerking met verschillende Vlaamse stakeholders uit overheid en kennisinstellingen, zoals industrie.

Inhoud

Het actieplan richt zich op alle afvalstromen die een impact kunnen hebben op het marien milieu, dus zowel:

• afval gegenereerd op land (incl. zwerfvuil);
• afval gegenereerd door schepen, offshore en aquacultuur;
• drijfvuil in waterwegen en havens;
• microplastics en kunststoffen (incl. industriële pellets);
• zwerfvuil op de stranden.

Daarnaast werden actiepunten opgenomen op het vlak van communicatie en sensibilisering, educatie, handhaving en samenwerking (zowel in Vlaanderen/België als internationaal).

Het doel van dit plan is:

• een overzicht te geven van alle activiteiten die een significante impact hebben op de instroom van afval en zwerfvuil naar het marien milieu; 
• alle relevante maatregelen (binnen de Vlaamse bevoegdheden) voor te stellen die een impact kunnen hebben op de vermindering van de instroom van afval en zwerfvuil naar het marien milieu.

Het plan bevat 21 doelstellingen (zowel op korte, middellange als lange termijn) en 36 maatregelen met het oog op het reduceren van plasticvervuiling, specifiek gericht op het vermijden van de instroom naar zee.

Bij de opmaak van het plan werd rekening gehouden met de verschillende (en soms overlappende) bevoegdheden op regionaal en federaal niveau, en met de initiatieven die op diverse internationale fora genomen worden (EU en VN). Hoewel een aantal bevoegdheden gekoppeld aan het vermijden van marien zwerfvuil exclusief tot het federale (o.a. marien en maritiem beleid, productnormering microplastics, wetenschappelijk onderzoek) of gewestelijke (o.a. afvalbeleid, preventie zwerfvuil, havenontvangstinstallaties voor scheepsafval, drijfvuil in waterlopen, waterzuivering, onderwijs) niveau behoren, is het duidelijk dat een aantal bevoegdheden elkaar overlappen of op zijn minst nauw aanvullen.